Vincent van Gogh schilderde zijn “Sterrennacht boven de Rhône” eind september 1888. Dit schilderij is beroemd geworden door de duidelijke afbeelding van het sterrenbeeld Grote Beer aan de noordelijke hemel. De stand van het sterrenbeeld was identiek aan die van de avond van 20 september 1888. Vincent woonde destijds in het gele huis aan de Place Lamartine in Arles, op maar enkele minuten lopen van de oever van de Rhône. Het schilderen bij nacht deed Vincent in die tijd vaker. De sterren aan de hemel, de gasverlichting en de reflectie van deze lichtbronnen in het water van de rivier intrigeerden hem enorm. “Sterrennacht boven de Rhône” is een olieverfschilderij op doek, met als afmeting 72,5 x 92 cm. Het werk wordt tentoongesteld in het Musée d’Orsay te Parijs.
Trinquetaille aan de Rhône
De precieze plek die Vincent uitkoos om zijn “Sterrennacht boven de Rhône” te schilderen, is bekend. Het was aan de voet van de spoorbrug van de lijn Arles-Lunel. Deze spoorbrug bestaat tegenwoordig niet meer na een grootschalig geallieerd bombardement in 1944. Het was een uitgekiende positie waar Vincent zijn schildersezel in de tweede helft van september 1888 neerzette. Zo kon hij alle lichtreflecties op het water van de Rhône prachtig vastleggen. Rechts van het midden van het schilderij, aan de oever aan de overkant van de rivier, zijn de lichtjes van de Arlese wijk Trinquetaille te zien.
Deze oude wijk ligt aan de rechteroever (stroomafwaarts gezien) van de Rhône. Trinquetaille was in de Romeinse tijd een belangrijke vloothaven en onderdeel van de stad Arelate, de Romeinse naam voor Arles. In de middeleeuwen bevond zich hier het bolwerk van een belangrijke Franse adellijke familie: het Huis van Baux. In dit opzicht is het interessant dat het dorp Baux ligt achter de heuvelrug (Alpilles), dus onzichtbaar, op Vincents nog beroemdere schilderij “Sterrennacht“.
De familie Baux was een van de rijkste en machtigste families van de middeleeuwse Provence. Men bezat belangrijke leengoederen, waaronder het iets noordelijker gelegen voormalige Nederlandse prinsdom Orange.
De wetenschap dat Vincent de wijk Trinquetaille op zijn schilderij heeft staan, leidt tot de conclusie dat de gehele scène min of meer op het (zuid)westen moet zijn gericht. Het sterrenbeeld de Grote Beer bevond zich daarentegen veel meer rechts van Vincent aan de noordelijke hemel. Daarom wordt deze “kronkel in de compositie” door kunsthistorici gezien als een artistieke vrijheid van de schilder.
Grote Beer of steelpan?
Ik kan die artistieke kwinkslag heel goed begrijpen. De kenmerkende sterren van het sterrenbeeld de Grote Beer komen op het schilderij voor een deel min of meer overeen met de plaatsen met gasverlichting op de oever aan de overkant van de rivier.
Astronomisch gesproken is de benaming “Grote Beer” echter niet correct. Feitelijk wordt maar een deel van dit sterrenbeeld belicht: de steelpan. Men noemt dit een “asterisme“, oftewel een groep sterren die weliswaar een herkenbare figuur vormen, maar niet tot de officiële sterrenbeelden behoren.
De “steelpan” vormt dus alleen maar een onderdeel van het sterrenbeeld (in het Latijn) Ursa Major, twee woorden die niet correct worden vertaald naar Grote Beer.
De correcte vertaling uit het Latijn is Grotere Berin, waarmee wordt verwezen naar de godin Artemis, die over de loop van de sterren aan de hemel regeerde. Artemis was een dochter van de oppergod Zeus en bovendien godin van de jacht, van de maan en van de zwangere vrouwen.
“Sterrennacht boven de Rhône” biedt met de dominante Steelpan aan de hemel een prachtig evenwichtig en harmonisch aandoend beeld.
Eugène Boch
Een en ander bevestigt een vooropgezet plan voor wat betreft de tekeningen en schilderijen van Vincent van Gogh. Tijdens zijn verblijf in Zuid-Frankrijk raakte Vincent bevriend met de Amerikaanse aquarel-schilder Dodge MacKnight. Een maand nadat Vincent het Gele Huis in Arles betrok, in juni 1888, stelde MacKnight een Vlaamse kunstschilder aan Vincent voor: Eugène Boch. Deze Boch trad toe tot de kennissenkring van Vincent.
De kennismaking zou leiden tot contacten met de zus van Eugène Boch, de kunstschilderes Anna Boch. Zij zou later in 1888 de geschiedenis ingaan als de enige die tijdens Vincents leven een schilderij van hem heeft gekocht. Dat was “De Rode Wijngaard” uit november 1888, waarvoor zij 400 Franse frank betaalde aan Vincents broer en kunsthandelaar Theo.
Bisschop Ophovius
In juli of augustus 1888 maakte Vincent een beroemd geworden portret van Eugène Boch, dat zich momenteel bevindt in het Musée d’Orsay in Parijs. De naam die Vincent aan het portret toekende, was “De Dichter“.
Eugène Boch poseert op het schilderij in een net pak en met een zuinig lachje voor Vincent. De achtergrond lijkt een sterrenhemel te zijn, op het eerste gezicht een nogal onsamenhangend geheel. Maar bij nadere bestudering valt een zeker patroon te ontdekken: zowel links van Boch als rechts van hem zijn 6 sterren afgebeeld. Verder boven zijn hoofd nog 2 en links in de bovenhoek de mooiste van allemaal, 1 ster, weergegeven als een bloem. Hierna zal blijken waarom juist deze ster kennelijk ter onderscheiding van de andere als belangrijk wordt benadrukt:
Door de sterren weer te geven zoals in bovenstaande afbeelding, in de volgorde 1-6-2-6, ontstaat een jaartal: 1626. Dat is een jaartal dat een belangrijke rol speelde in het leven van bisschop Ophovius. Ophovius werd in 1626 benoemd en gewijd tot bisschop van ‘s-Hertogenbosch. Nader onderzoek moet uitwijzen welk verband Vincent zag tussen zijn vriend en de vroegere bisschop. Misschien vond hij de weelderige snor en het bijzondere baardje wat hebben van een “Bosch” haar. Maar het is net zo goed mogelijk dat er een meer diepzinnig verband bestaat. De tijd zal het leren…
Anna Boch
De kennismaking zou leiden tot contacten met de zus van Eugène Boch, de kunstschilderes Anna Boch. Zij zou later in 1888 de geschiedenis ingaan als de enige die tijdens Vincents leven een schilderij van hem heeft gekocht. Dat was “De Rode Wijngaard” uit november 1888, waarvoor zij 400 Franse frank betaalde aan Vincents broer en kunsthandelaar Theo.
De wereld boven de Rhône op z’n kop
Ik ga nu terug naar de Steelpan die Vincent zo dominant op zijn schilderij heeft weergegeven. Op de afbeelding hieronder heb ik de sterren Dubhe en Merak omcirkeld.
Dubhe en Merak gebruikt men men vaak om de positie van Polaris (de Poolster), ofwel het noorden, te bepalen. Het systeem is eenvoudig: neem eerst 5x de afstand tussen de twee sterren. Trek die lijn vervolgens door richting het noorden en je bent bij Polaris aangeland.
Vincent zou echter Vincent niet zijn om de wereld even op zijn kop te zetten. Om de positie van de Poolster te bepalen, gebruikt hij dezelfde berekening (5x de afstand tussen Dubhe en Merak). In plaats van de lijn naar boven te trekken, doet hij dat echter naar beneden. Daar schilderde hij immers een vrouw die loopt, dat wil zeggen een loopster, anagram van poolster!
Verwerkt in de afbeelding:
De cijfers 3 en 4, die beide over het water van de rivier komen te vallen, tonen aan dat dit ook zo de bedoeling is. Het anagram van “drie-vier” is immers “de-rivier“…
Het is opmerkelijk dat de code van Vincent zich in het Nederlands uit. Franstaligen komen natuurlijk nooit achter de bedoeling van “drie-vier”. Maar hetzelfde geldt voor Nederlanders. Zij verwachten nu eenmaal niet dat Vincent, werkend in Frankrijk, zich nog van Nederlandstalige anagrammen bedient…
Het getal Pi
Niet alleen de afstand tussen de twee sterren Dubhe en Merak is van belang. Uit beide namen kan bovendien het wiskundige getal “pi” worden afgeleid en wel via de beginletters D en M. De rangnummers van deze letters in het alfabet zijn respectievelijk 4 en 13, oftewel 413. Omdat de namen van de betreffende sterren uit het Arabisch komen, dient 413 van rechts naar links te worden gelezen als 314. Met twee toegevoegde decimalen wordt dat 3,14 – het getal “pi“.
Nu ik een eenheid van afstand heb bepaald (3,14) ga ik dat getal blijkens de afbeelding met vijf vermenigvuldigen.
Anders geschreven: 5 x 3,14 = 15,70
Hierboven voegde ik aan het getal 314 (uit DM) twee decimalen toe. Dat corrigeer ik nu door deze decimalen uit de uitkomst 15,70 weer te verwijderen. Daarmee ontstaat het jaartal 1570. Dat is het geboortejaar van bisschop Michaël Ophovius, die vanaf 1629 een aantal jaren op Kasteel Geldrop heeft gewoond.
Schaakspel
De kritische lezer zal nu opmerken dat er waarschijnlijk wel meer mensen in het jaar 1570 zijn geboren. Dat is natuurlijk ook zo en daarom heeft Vincent een extra aanwijzing toegevoegd om een en ander te bevestigen. Naast de eerder gevonden loopster schilderde hij dienovereenkomstig een loper. Kennelijk vormen deze twee personen nog geen stel en heeft de man de wens om de vrouw te schaken. Want in het schaakspel is een loper (in het Engels) een bishop…
Het frappante aan dit verhaal is dat “Sterrennacht boven de Rhône” een tegenhanger lijkt te zijn van de Shugborough Inscriptie (lees dat artikel hier). Als oplossing van de inscriptie had ik daar immers het jaartal 1637 gevonden. Dat is het sterfjaar van bisschop Michaël Ophovius!
Door het geboortejaar van deze bisschop in zijn werk te coderen, legde Vincent de nadruk op zijn leven. Want de letters D en M zijn onlosmakelijk verbonden aan de Shugborough Inscriptie met het sterfjaar van de bisschop. Tussen dat geboortejaar en sterfjaar speelde zich het leven van de bisschop af. Een anagram van “leven” is “elven“, wat een duidelijke verwijzing vormt naar de muurankers op de zuidgevel van Kasteel Geldrop.
Reageren op dit artikel? Dat kan niet in het openbaar. Wel is het mogelijk om rechtstreeks naar de schrijver (Jan Bakker) te reageren. Gebruik hiervoor het formulier op de contactpagina.
Deze CC-BY-SA-licentie staat hergebruikers toe het materiaal in het openbaar te kopiëren, distribueren en weer te geven of uit te voeren. Dit geldt zolang je de auteur of de houder van het auteursrecht (aangegeven in de titel van dit artikel) vermeldt. Je mag het materiaal voor commercieel gebruik toepassen. Ook mag je het aanpassen, bijvoorbeeld voor vertalingen. Voor gewijzigd materiaal geldt dezelfde licentie.
