© Copyright 2011-2025 Jan Bakker
In Nederwetten (nabij Nuenen) bevond zich de populierenlaan die Vincent in 1884 schilderde. Op dit fraaie werk in herfstkleuren zien we een laan met populieren, een bruggetje, een non en op de achtergrond een boerderij. Niet direct zichtbaar zijn Vincents subtiele verwijzingen via Albrecht Dürer (1471-1528) naar Hugo van Payns (1070-1136), een van de oprichters van de Orde van de Tempeliers.
Je kunt Nederwetten vanuit het oosten binnenkomen via de Broekdijk. Bij het bruggetje over de Hooidonkse Beek zie je in de verte de Schoteldonkse Hoeve liggen. Dat is het “boerenhuisje” of de “hut” die Vincent van Gogh in oktober 1884 schilderde op “Populierenlaan in de herfst”. De afmeting van dit schilderij is 99 bij 65,7 centimeter en het kan worden bezichtigd in het Van Gogh Museum in Amsterdam.

Afb. 1 – linksonder ©2022 JBWT, linksboven ©Google StreetView, rechts ©Wikimedia Commons
Het geeft een apart gevoel te weten dat Vincent op dezelfde plek waar ik de foto heb genomen (Afb. 1 – linksonder) achter de destijds houten brug met zijn ezel heeft gestaan. De populierenlaan was er toen nog.
Studie
Vincents schilderij toont een tafereel zoals dat in oktober 1884 qua landschap in grote lijnen werkelijkheid was. In een brief aan zijn broer Theo beschreef Vincent rond 25 oktober 1884 vanuit Nuenen dit schilderij. Hij beperkte zich tot een enigszins oppervlakkige samenvatting van het werk:
een nog al groote studie van een populierenlaan met de geele herfstblaren, waar de zon hier en daar schitterende plekken maakt op de afgevallen blaren op den grond, die afgewisseld worden door de lange slagschaduwen der stammen. Aan ’t eind van den weg een boerenhuisje en de blaauwe lucht er boven tusschen de herfstblaren door. (Bron: vangoghletters.org – brief 467)
Vincent noemde het een “nog al groote studie”, maar weidde verder niet uit over wat die studie dan wel inhield. Dat moest toch meer zijn dan de beschrijving die hij gaf. Die kon immers van toepassing zijn op elke laan met bomen in de herfst, met aan het eind ervan een boerenhuisje.
Afb. 2
Schoteldonkse Hoeve
Het punt waar Vincent zijn schildersezel had opgesteld, bevond zich zoals eerder aangegeven op de Broekdijk in Nederwetten, juist vóór het bruggetje over de Hooidonkse Beek. Na het bruggetje gold (en geldt) de straatnaam Eikelkampen. Vincent stond met zijn rug naar het oosten te schilderen, waaruit volgt dat de linkerkant van het schilderij het zuiden was en de rechterkant het noorden. Van het afgebeelde “boerenhuisje”, de Schoteldonkse Hoeve, is de oostelijke zijgevel zichtbaar. Deze tegenwoordig gesplitste woonboerderij staat op het schilderij in het westen.
A 519
Op de kadasterkaart van 1832 is het perceel van de Schoteldonkse Hoeve aangegeven als sectie A (Nederwetten) nummer 519. Hieronder daarvan een uitsnede:
Afb. 3
Uit de stippellijntjes door het midden van Afb. 3 blijkt dat de huidige weg Eikelkampen flauw naar het noorden toe afbuigt. Daarmee wijkt de weg af ten opzichte van de rechte populierenlaan die Vincent heeft geschilderd.
Voor een betere oriëntatie draai ik de kadasterkaart nu zodanig, dat de richtingen overeenkomen met die op het schilderij:
Afb. 4
De non in de populierenlaan
Rechts op afb. 3 is de Hooidonkse Beek als stroompje te zien. In 1884 was dat nog niet gekanaliseerd. De beek wordt visueel onderbroken door het bruggetje van waarachter Vincent de compositie voor zijn schilderij maakte. Overigens stroomt de Hooidonkse Beek vanaf de brug naar het noorden, om daarna even verderop af te buigen naar het westen. Uiteindelijk mondt deze beek ter hoogte van de voormalige Priorij van Hooidonk uit in de rivier de Dommel. Mede vanwege dit gegeven heeft Vincent de vrouwspersoon in de populierenlaan weergegeven als een non c.q. koorzuster in zwart habijt, zoals in de priorij de nonnen die droegen:
Afb. 5
Merkwaardige schaduwen
Op Afb. 5 is te zien dat Vincent de schaduwen van bomen, brugleuning en non op een nogal merkwaardige manier heeft weergegeven. Hierboven gaf ik al aan dat op het schilderij het zuiden zich links bevindt. Het boerenhuisje aan het eind van de populierenlaan staat in het westen. Het is net of Vincent op zijn schilderij de schijnbare beweging van de middagzon wilde weergeven: van zuid naar west. Ik zeg hier “schijnbaar” omdat het niet de zon is die beweegt, maar de planeet Aarde die om de zon draait.
De zon staat links, ongeveer in het zuiden. De lange schaduwen over de laan geven rond 20 oktober 1884 de tijd 14 uur aan. Als het een uur later is, 15 uur, toont Vincent dat via de schaduw van de linker brugleuning. En nog een uur later vormen de non en haar schaduw samen 16 uur:
Afb. 6
Albrecht Dürer toegepast op populierenlaan
Vincent toonde deze tijd via de non en haar schaduw als een aanduiding op een klok, een wijzerplaat. Feitelijk gaf hij hiermee een tweedimensionale situatie weer op een driedimensionale afbeelding. Dat is een knappe artistieke variant van gezichtsbedrog die ook wel “trompe l’oeil” wordt genoemd (letterlijk vertaald: bedrog van het oog).
Deze positie (16 uur) leidde Vincent af van een meetkundige figuur uit een boekwerk van Albrecht Dürer (1471-1528). Een later werk van Vincent, De Aardappeleters van april/mei 1885, toont ook al de betrokkenheid van Dürer. Daar gaat het om een magisch raam in de kamer waar de aardappels als avondmaaltijd worden genuttigd.
Vincent kon Dürers boekwerk verkrijgen (of lenen) via zijn oom Cor, die een gecombineerde kunst- en boekhandel dreef aan de Keizersgracht in Amsterdam. Het gaat om het boek “Underweysung der Messung, mit dem Zirckel und Richtscheyt, in Linien, Ebenen und gantzen Corporen” uit 1525 (vertaald: Meetinstructie, met passer en liniaal, in lijnen, vlakken en hele lichamen).
Vincent vond in het vierde deel van dit boek op pagina 29 de volgende figuur om toe te passen op zijn werk:
Afb. 7
Donna
De punten a, c en d van de figuur vormen dezelfde hoek als op het schilderij de non en haar schaduw:
Afb. 8
Dat dit zo echt de bedoeling was, blijkt uit het af te lezen “a-non-d” = (anagram van) donna, wat de aanduiding is voor een respectvolle vrouw. Dit was dus niet zomaar een non, kennelijk kende Vincent haar een meerwaarde toe. Wie bedoelde hij hier dan weer te geven? Dat wordt duidelijk als ik de gelijkbenige driehoek b–a–c, die geheel over het brugdek valt, nader beschouw.
Populierenlaan als Rue du Bac?
Het woord “bac” bestaat in het Frans en betekent in het Nederlands “(veer)pont“. Maar ons woord “pont” bestaat eveneens in het Frans en betekent dan in het Nederlands “brug“. Vincent heeft de driehoek b-a-c van de figuur dus perfect toegepast op de brug over de Hooidonkse Beek!
Op de plaats in Parijs waar vanaf 1550 eeuw een pont (bac) over de Seine voer, werd in 1632 een houten brug gebouwd. In 1689 werd deze brug vervangen door een stenen brug. De straat die van en naar de oorspronkelijke veerpont liep, heet nog steeds Rue du Bac.
Catharina Labouré
In de Rue du Bac woonde een van de Drie Musketiers, d’Artagnan. Je weet wel, van één voor allen en allen voor één. Maar waar het Vincent mede om ging was het klooster van de rooms-katholieke congregatie Dochters van Liefde van Vincentius a Paulo. Van deze heilige was Vincents voornaam immers afgeleid. In dit klooster aan de Rue du Bac bevindt zich een kapel met een glazen schrijn. Daarin is het lichaam opgebaard van (de sinds 1947 heilige) Catharina Labouré (1806-1876). Zij werd bekend omdat zij als non in 1830 van Maria (tijdens meerdere Verschijningen) opdracht kreeg om de Wonderdadige Medaille (uitgaande link naar Wikipedia) te laten slaan.
De klok op De Aardappeleters
Met de voorgaande alinea heeft de non weliswaar een naam gekregen (Catharina?), maar toch verbergt zij nog meer geheimen. Tenslotte is de aanwijzing dat de non en haar schaduw samen 16 uur aanwijzen, nog niet helemaal uitgewerkt. Die verwijzingen naar tijd hebben te maken met hetzelfde uurwerk dat Vincent ongeveer een half jaar later zou toepassen in zijn beroemde schilderij “De Aardappeleters“. Via deze klok toon ik hierna aan dat het op de populierenlaan inderdaad om een non gaat en dat Vincent zich heeft verdiept in Hugo van Payns. Dat was een van de oprichters en eerste grootmeester van de Tempeliers.
Op de afbeelding hieronder heb ik de klok van De Aardappeleters geprojecteerd op de eerdere afbeelding met de meetkundige figuur uit het boek van Dürer:
Afb. 9
Zoals we rechts op de afbeelding zien, vormen de letters “VI” van de wijzerplaat, samen met de letter “a” in het midden van de meetkundige figuur, het woord “via“. De schaduw van de non volgend, word je als het ware geleid naar de “c” en de “d” op de figuur, waartussen zich de schuine lijn (= de hypotenusa) van de oranje driehoek bevindt.
De non vormt met haar schaduw op de grond immers een rechte hoek van 900. Als anagram van “de hypotenusa” kunnen we lezen: “het duo Payns“. Dit lijkt een merkwaardige uitkomst, maar dat is het niet. Er speelt zich namelijk al eeuwen een controverse af tussen voor- en tegenstanders van een bepaalde theorie over het Zegel van de Tempeliers:
Afb. 10 – Zegel van de Tempeliers (Wikimedia Commons)
Op het Zegel zien we twee ruiters op één paard. Eén van de andere oprichters van de Orde van de Tempeliers, naast Hugo van Payns, zou Geoffroy de Saint-Omer zijn geweest. Deze Geoffroy had een broer die Hugo de Païen (“païen” is Frans voor “heiden”) heette en die in Vlaanderen woonde. De theorie is nu dat deze twee personen, Hugo de Païen en Hugo de Payns een en dezelfde persoon waren.
Verwijzingen naar de Orde van de Tempeliers (en Malta) komen ook voor als code op Kasteel Geldrop en bovendien vier jaar later (in 1888) op Vincents werk Caféterras bij nacht.
Nogmaals de non
Tot slot van dit artikel wil ik de op het schilderij geprojecteerde wijzerplaat vervolmaken door de naam van Vincent eraan toe te voegen. In dit artikel deed ik hetzelfde, de twee letters VI als beginletters van VIncent nodigen nu eenmaal daartoe uit. Door de naam van Vincent rond de wijzerplaat te noteren, wordt duidelijk dat de twee naar links- en rechtsonder lopende lijnen een betekenis hebben. In combinatie met de letter “O” in het midden en de twee letters “N” aan weerszijden, kan ik niet anders dan het woord “NON” vormen:
Afb. 11
Hier staat tegenover dat onder de lettercombinatie die tot “non” leidt, ook de verwijzing “bac” naar de Rue du Bac in Parijs staat. Misschien is dit tevens een verwijzing naar de Franse taal en dient het woord “non” te worden opgevat als (vertaald uit het Frans) “nee“.
In combinatie met de andere aanwijzingen kan dit erop duiden dat er twee schilders bij het werk betrokken waren en dat de non niet door Vincent op het betreffende doek is geschilderd. Wie ik daarvoor in gedachten heb, kun je lezen in het vervolg op dit artikel.
Reageren op dit artikel? Dat kan niet in het openbaar. Wel is het mogelijk om rechtstreeks naar de schrijver (Jan Bakker) te reageren. Gebruik hiervoor het formulier op de contactpagina.
Deze CC-BY-SA-licentie staat hergebruikers toe het materiaal in het openbaar te kopiëren, distribueren en weer te geven of uit te voeren. Dit geldt zolang je de auteur of de houder van het auteursrecht (aangegeven in de titel van dit artikel) vermeldt. Je mag het materiaal voor commercieel gebruik toepassen. Ook mag je het aanpassen, bijvoorbeeld voor vertalingen. Voor gewijzigd materiaal geldt dezelfde licentie.