Het verdriet van Vincent

Dit artikel behandelt de gecodeerde pentekening “Landschap met kerk” (december 1883) van Vincent van Gogh. Twee maanden vóór het vervaardigen van de tekening gebeurde er echter iets dat nadere aandacht vraagt. Vincent ontving in die tijd een brief van zijn beide ouders. Hij beantwoordde deze brief rond 26 oktober 1883 vanuit zijn logement in het Drentse Nieuw-Amsterdam, waar hij op dat moment verbleef.

“Beste Ouders, Uwe brieven heb ik ontvangen en dank U er wel voor.
Het overlijden van Nicht Anna Tak trof mij ook (…)”
(bron: brief nr. 399 van ca. 26 oktober 1883 – vangoghletters.org)

Uit de eerste regel van Vincents brief blijkt dat hij kort daarvoor op de hoogte was gebracht van het overlijden van Anna Tak. “Anna” was de roepnaam van Johanna Elisabeth van Gogh. Zij was de dochter van de oudste broer van Vincents vader (de oom van Vincent), de latere vice-admiraal Johannes van Gogh. Anna was getrouwd met Johannes Adriaan (Jan) Tak, destijds onder meer een bekende bankier en handelaar in effecten. Het echtpaar woonde in Middelburg (Zeeland). Voor Vincent was de roepnaam Anna beladen: zowel zijn moeder als zijn zus droegen diezelfde voornaam.

In zijn tekening heeft Vincent voor ingewijden een code verborgen die kan worden ontcijferd met behulp van de tekst van het Eeuwig Edict.  De kennis hierover kan hij via zijn vader, dominee Van Gogh, hebben verkregen. Zijn vader had vanwege zijn predikantenwerk contacten met kasteelheer Hoevenaar in Geldrop. En op het kasteel is via muurankers een verwijzing naar dit Eeuwig Edict aangebracht. Lees dit artikel daarover.

De N van Nicht

Het valt op dat Vincent in de brief niet alleen de beginletters van de naam (uiteraard) in hoofdletters schreef. Hij deed dat ook met het woord “Nicht”:

(bron: brief nr. 399 van ca. 26 oktober 1883 – vangoghletters.org)

Uit bovenstaand fragment uit de brief blijkt dat de hoofdletter N kleiner is dan de A en de T. Maar het is toch echt wel een hoofdletter. Dat wordt duidelijk als deze letter wordt vergeleken met de kleine letter “n” in het voorafgaande woordje “van“.

Daarmee maakt Vincent van “Nicht Anna Tak” één geheel. Dat leidt tot Nicht (5 letters), Anna (4 letters) en Tak (3 letters). De code wordt dan 5-4-3. Dit zet ik nu af op het Eeuwig Edict als wet 5, en dan het 4de en 3de woord. De uitkomst daarvan is “raeckt” respectievelijk  “vele”.

Dit kan op verschillende manieren worden uitgelegd:

1. als een religieuze uitleg;
2. als een uiting van verborgen verdriet.

1. Religieuze uitleg

Een uitleg in religieuze zin is niet vreemd; Vincent beeldde immers een kerk af op zijn tekening. In Vincents schilderij “Stilleven met bijbel” uit 1885 (lees dit artikel hier) is een bijbel te zien die is opgeslagen op Jesaja hoofdstuk 53. De cijfers 5 en 3 komen ook voor in de hierboven gevonden code 5-4-3.  Als anagram kan hier 5-3-4 van worden gemaakt.

Dit nodigt als het ware uit, ook vanuit een gevoel van nieuwsgierigheid, tot het raadplegen van Jesaja hoofdstuk 53 vers 4 (Oude Testament):

Waarlijk, Hij heeft onze krankheden op Zich genomen, en onze smarten heeft Hij gedragen; doch wij achtten Hem, dat Hij geplaagd, van God geslagen en verdrukt was. (Bron: statenvertaling.net)

Het eerste deel van dit citaat (“Hij heeft onze krankheden op Zich genomen, en onze smarten heeft Hij gedragen“) kan gelden als een troost voor het overlijden van Vincents nicht. In het hiernamaals is zij kennelijk pijnvrij en zonder verdriet.

Het tweede deel van het citaat komt letterlijk in de buurt van het gevonden “raeckt vele”, al slaat het binnen deze context niet op nicht Anna, maar wel op Christus. Die leefde nog niet ten tijde van het Oude Testament, maar het is dan ook bekend dat Jesaja een profeet was en dus in de toekomst schreef over Jezus Christus. Een en ander kan worden teruggevonden in de woorden “dat Hij geplaagd, van God geslagen en verdrukt was“. Met de slagen van God zijn “vele” (mensen, dat wil zeggen Hij (Christus) en zijn naasten) ge”raeckt“!

2. Verborgen verdriet

Binnen een niet-bijbelse context wilde Vincent met “raeckt vele” in deze woordvolgorde zeggen dat “vele (mensen)”,  inclusief hijzelf, waren geraakt door het overlijden van Anna.

De code met de drie hoofdletters (uit Nicht Anna Tak) staat in een brief aan Vincents ouders. Er kan dan ook gevoeglijk van worden uitgegaan dat in ieder geval één van zijn beide ouders de code kende. Er zijn redenen om aan te nemen dat beiden ervan af wisten. Zijn ouders moeten dus in staat zijn geweest om de code te vertalen naar een werkelijk verdriet van Vincent aangaande zijn overleden nicht.

Maar het betekent ook dat de codes met betrekking tot Kasteel Geldrop al eerder bekend waren. Dat wil zeggen, voordat Vincent in december 1883 bij zijn ouders ging inwonen. Dat was ruim een jaar nadat de vader van Vincent via kasteelheer Hoevenaar tot pendel-dominee tussen Nuenen en Geldrop was aangesteld.

Terug nu naar de pentekening. “Landschap met kerk” is een tekening op papier, gemaakt met potlood en pen in inkt. De afmeting is 20,5 x 28,6 cm. De datering is december 1883. De verblijfplaats van de tekening is het Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting).

Gemixte kerk in een sober landschap

Onder historici bestaat twijfel over de plaats van de afgebeelde kerk in het landschap van Gerwen. Dat is om de eenvoudige reden dat de kerk van de tekening in deze vorm niet bestaat. Wel zijn in de getekende kerk elementen aanwezig van twee kerken in de buurt van Nuenen, namelijk die van Gerwen en die van Tongelre (Eindhoven). In “De Drijehornickels” van december 2004, het periodiek van de Nuenense heemkundekring De Drijehornick, wordt op deze kwestie ingegaan.

Kort samengevat: de buitenkant van het kerkgebouw toont op de tekening kennelijk bij de St. Clemenskerk in Gerwen een gelijke nokhoogte van midden- en dwarsschip, maar zonder lager priesterkoor. De oude St. Martinuskerk in Tongelre (Eindhoven) had daarentegen wel een lager priesterkoor, maar een ongelijke nokhoogte van midden- en dwarsschip.

Het periodiek “De Drijehornickels” concludeert daarom terecht dat geen van beide kerken geheel overeenkomt met die van de pentekening van Vincent.

Mijn persoonlijke opvatting is dat de “verkeerde kerk” verwijst naar de kerkmoord, die in 1512 in Geldrop plaatsvond (zie verderop in dit artikel).

De elfde van de elfde

Wat de schrijver van het artikel in het periodiek destijds niet kon weten, was dat Vincent met de ingenieuze verwijzing naar St. Martinus feitelijk de aandacht vestigde op het Eeuwig Edict in Geldrop. Elders wordt immers uitgelegd hoe de vier verticale muurankers tegen de zuidgevel van Kasteel Geldrop, kunnen worden gelezen als 4 enen, oftewel tweemaal het getal elf: 11-11. Wordt dit gelezen als datum, 11 november, dan komt die overeen met de feestdag van Sint Maarten. Dat is de vernederlandste naam van Sint Martinus, de heilige bisschop van de stad Tours in Frankrijk.

Bomen-code

Wat op dit werk van een besneeuwd landschap in het oog springt, is de lange heg met daarop een laagje sneeuw en vlak daarlangs een bomenrij. Vóór de heg is een besneeuwd pad te zien, met daarop vier mensen, in twee groepjes van twee. Een stylistische weergave van 11 en 11, dat wil zeggen een deel van de muurcode van Kasteel Geldrop. Maar ook een verwijzing naar de Tongelrese Sint Martinuskerk, die Vincent in zijn afbeelding heeft verwerkt!

Goed beschouwd lijken de bomen met op de achtergrond de kerk, iets kleiner te zijn dan de andere. Links zie je dan 2 bomen. Daarna vóór de kerk langs een groepje van 3 en tenslotte zie je 10 bomen die naar rechts uit het zicht verdwijnen. De verwijzing naar de overleden Anna Tak is zeer duidelijk aanwezig. Alle uitschieters van de takken van de bomen lijken recht omhoog naar de hemel te reiken.

Overigens kan van de drie groepen bomen een interessante optel- en aftelsom worden gemaakt (tellend van rechts naar links):

10 + 2 = 12
10 – 3 =  7

De uitkomsten van 12 resp. 7 zouden kunnen duiden op 12 juli, de datum waarop in 1611 het Eeuwig Edict werd afgekondigd.

Door de gevonden combinatie 2-3-10 af te zetten op de tekst van dit Eeuwig Edict, als wet 2, de woorden 3 en 10, wordt het volgende gevonden: aende ons, waarvan dit anagram kan worden gemaakt: anno dees.

Het woord “anno” suggereert een jaartal. Vincent moet hebben geweten dat er met “dees” een berucht jaartal uit de geschiedenis van Geldrop kon worden samengesteld, namelijk het jaartal 1512.

Dit jaartal is te verkrijgen door 3x een Romeins getal “D” (500) te nemen en 3 een kleine letter “d” (= 4de letter van het alfabet). Aldus wordt 1500 + 12 verkregen, oftewel 1512.

In dit jaar werd het kasteel van Geldrop door Gelderse troepen opgeblazen (zie dit artikel). Ook werd een groot deel van de plaatselijke bevolking opgesloten in de kerk, die in brand werd gestoken. Deze gruwelijke kerkmoord zal nog lang in het collectieve geheugen van de Geldroppenaren zijn blijven hangen.

Vincent had een speciale reden om via zijn pentekening te refereren aan het jaar 1512. Zoals hiervoor uitgelegd, bestaat het jaartal uit twee aparte componenten: een Romeins getal + een letter met rangnummer uit het alfabet. Hij wil hiermee zeggen dat van de “15” en de “12” het rangnummer in het alfabet dient te worden genomen. Dat is respectievelijk de “O” en de “L”, oftwel OL, de afkorting van Oosterlengte. Vincent duidt hiermee dus op een bepaalde lengtegraad!

5-3-4 als landschap

Bij het raadplegen van Google Earth in verband met mijn artikel over “Populierenlaan in de herfst“, viel mij (in het kader van de pentekening) al de lengtegraad van Gerwen op:  5º 34′ oosterlengte. Deze graad bestrijkt echter niet de centrale kerk van Gerwen, als wel het direct daaromheen liggende landschap. Deze onnauwkeurigheid past goed in het beeld dat de kerk van Gerwen niet helemaal overeenkomt met die op de tekening.

Nu wordt duidelijk waarom Vincent de kerk van Gerwen heeft uitgekozen om daarmee te verwijzen naar zijn overleden Nicht Anna Tak. De getalcombinatie die de ruwe lengtecoördinaat van Gerwen voorstelt, is immers een anagram van de combinatie 5-4-3. Dat zijn dezelfde cijfers die ik hierboven vond als het aantal letters in de woorden Nicht (5), Anna (4), en Tak (3).

Afgezet op het Eeuwig Edict is vanwege de gelijkblijvende getallen opnieuw “vele raeckt” te vinden. Vincent heeft echter een tweede betekenis aan het geheel toegevoegd.

4-5-3

Opmerking: Ik heb ontdekt dat Vincent van Gogh een deel van de kennis die hij bij zijn coderingen gebruikte te weten kwam via de al eerder genoemde oom Cor, een broer van zijn vader. Deze oom voerde een kunsthandel en boekwinkel aan de Keizersgracht in Amsterdam, met het huisnummer 453, opnieuw een anagram van de combinatie 5-4-3!

Tak Van Gogh

De – via het Eeuwig Edict – uit  5-4-3 voortgekomen woordcombinatie “vele raeckt” kan naast de letterlijke betekenis van “raeckt vele” ook worden gezien als een anagram met als uitkomst “er tak cleve”.

De naam “cleve” is de oude spelling van Kleve. Kleve behoorde vroeger (sinds ongeveer het jaar 1000) tot het Hertogdom Kleef en sinds 1816 tot het Kreis Kleve. Dat de benaming “Kreis Kleve” hier aan bod komt is niet toevallig. Het rangnummer van de letter K in het alfabet is immers 11. Met K K uit Kreis Kleve duiken opnieuw de getallen 11 van de muurankers op de zuidgevel van kasteel Geldrop op: K – K  =  11 – 11.

Tot het gebied dat met Kreis Kleve wordt bestreken en waarvan het landschap grenst aan Nederland, behoort ook de thans Duitse stad Goch. In deze stad ligt de oorsprong van de familie Van Gogh.

Wat Vincent in het kader van zijn overleden nicht Anna wil zeggen met “er tak cleve”, wordt nu verder duidelijk. De meisjesnaam van Anna Tak was Van Gogh. Zij was immers de dochter van Vincents oom Jan, ofwel Johannes van Gogh, de broer van zijn vader.

En dat was precies wat Vincent met zijn pentekening van een landschap-in-de-sneeuw bedoelde. Met een persoonlijke “spielerei”-code op basis van de tekst van het Eeuwig Edict, wilde hij over zijn overleden dierbare nicht zeggen:

de dood van Anna Tak-van Gogh raakt vele (mensen).